Herdenkingsrituelen ...

Regelmatig krijg ik de vraag op welke wijze rituelen kunnen worden gebruikt om onze overleden dierbaren te eren. Stil te staan bij het gemis, herinneringen op te halen en de ruimte te nemen voor alles dat-en-wat er op dat moment speelt. Waarbij sommige mensen de behoefte ervaren om dit in gezamenlijkheid vorm te geven. Weer anderen doen dit graag  alleen. Ook zijn er nabestaanden die een combinatie van individuele rituelen naast een samenzijn met anderen rondom de sterfdag of geboortedatum van betreffende geliefde prettig vinden. Als ik het betrek op mijzelf en mijn eigen behoefte ervaar, dan heb ik daar geen blauwdruk voor. Voor mij  is het verschillend per persoon, per situatie anders en of ligt het aan de behoefte van de familie/vrienden waarmee ik in mijn rouw rekening wil houden.

Na het overlijden van Menno (mijn levenspartner) voelde ik in het eerste jaar de behoefte om op zijn geboortedag te proosten met rosé champagne naast het nuttigen van een stuk aardbeienvlaai. Op deze wijze vierden Menno en ik altijd samen onze verjaardagen. Dus op zijn eerste geboortedag na het overlijden heb ik vrienden en familie uitgenodigd voor de champagne en vlaai. Hoewel het fijn was iedereen om mij heen te hebben, voelde ik mij eenzaam en doodongelukkig.  Die avond besloot ik dat niet-meer te organiseren. Menno vierde zijn verjaardagen nooit met familie en vrienden. Dus waarom zou ik dit nu wel willen vieren als zijnde zijn geboortedag? Vanaf dat moment ben ik op deze dag bewust alleen en bij voorkeur in het buitenland. Een enkeling stuurt mij die dag een appje. Er is geen gezamenlijke behoefte aan een samenzijn op die specifieke dag. En dat is helemaal oké.  Ook op zijn sterfdag of de dag van de uitvaart. In dat eerste jaar spraken we met een aantal vrienden af.  Daarna niet-meer. En dat is goed! Ik plan deze dagen altijd vrij en zie wel hoe de dag vorm krijgt. Alles mag en alles kan deze dagen. Ik bepaal zelf de invulling en dat geeft mij de nodige ruimte om mijn eigen rituelen te volgen.

Bij Maarten (het neefje van Menno) doen we het anders. Ieder jaar komen we samen op zijn geboortedag en op zijn sterfdag. Met een vaste groep mensen gaan we naar zijn ouders. Maartens' moeder heeft dan de lievelingsgerechten van Maarten gemaakt die we in gezamenlijkheid eten. Heel fijn, helend en liefdevol. In mijn eigen familie leven dergelijke rituelen helemaal niet. Wel is het heel gebruikelijk om bij leven de verjaardagen te vieren. Na het overlijden kennen we echter geen samenzijn op geboortedagen of op een sterfdag. We zien elkaar geregeld en dan kunnen we het prima over het gemis van Henk (mijn broer), mijn moeder en zelfs over de dood van mijn vader hebben. Het bijzondere is overigens dat mijn vader wordt herdacht in woorden. In zijn gesproken taal. Zo had hij de uitspraak: ‘dat-komt-te-mee-ver-dan-nog-wel-eens-een-keer’. Als hij iets moest doen waar hij totaal geen zin in had dan gebruikte hij deze zin. Regelmatig spreekt een van ons een ‘temeeverdannetje’ uit. Hij is nog niet vergeten. Net zoals het regelmatig herhalen van zijn woorden ‘kijk jongens dit is de molen van oude Oom Jan’ of als we in de auto, onderweg veranderingen aan het wegendek zien, concluderen we allemaal hardop ‘dat het ineens allemaal verandert is’ of dat we een ‘kortere weg’ weten. Refererend aan hem, leeft mijn vader voort in ons taalgebruik. Is dat dan een ritueel? Wat het ook is, het zijn momenten waarop we gezamenlijk zijn rol in ons leven erkennen zonder er bewust bij stil te staan. We houden hiermee onbewust onze herinnering aan hem levend!

De herinnering levend houden.

Eenieder heeft een eigen manier c.q. een ritueel om bewust stil te staan bij het leven met die ander. Zo brand ik regelmatig en overal ter wereld een kaarsje in een kerk of kapel waar ik langskom als ik aan het fietsen of hiken ben. Op dat moment gaan mijn gedachte naar mijn geliefden die in een andere dimensie met mij meereizen en spreek ik de namen hardop uit.

Andere vormen om mijn overleden dierbaren te eren zijn, het dragen van de ring van mijn grootmoeder. Op belangrijke momenten schuif ik deze ring om mijn kleine vinger. Daarnaast heb ik de sieraden van mijn moeder en de ring van mijn broer Henk in een collier laten verwerken. Ik draag hen daarmee op mijn hart. Op Terra Nova in Frankrijk heb ik een natuuraltaar voor Menno gemaakt. Met uitzicht op de Pyreneeën bouwde ik in het eerste jaar dat ik daar op bezoek was een klein altaar bij een boom. We hebben samen vaak in de Pyreneeën gelopen. En bij die boom voelde ik dat extra sterk en miste ik het reizen met hem. Ik heb een tijdje bij het altaar gezeten en luisterde op mijn mobiel naar La chanson des vieux amants van Jacques Brel. Het nummer dat ik tijdens Menno’s afscheidsceremonie uit mijn naam heb laten horen. Toen ik, een aantal maanden later op zijn geboortedag daar weer was, was het altaar niet-meer in tact. Lagen nog wel alle elementen van het altaar verspreid rondom de boom. Een bijzonder moment van de rouwruimte waarin ik mij op dat moment bewoog en mijn nog voelbare emoties bij zijn dood:  alles was er nog, het had inmiddels wel een andere plek gekregen. Net zoals de elementen van mijn eerder gebouwde altaar. Momenten van herinnering. De vorm, de wijze van samenzijn, het moment, de invulling … bewust organiseer je een samenzijn en soms ontstaat er onbewust een ritueel. Moet dat perse op een sterfdag, de dag van de uitvaart of op de dag van geboorte? Nee hoor. Het kan op elk moment in het jaar, op iedere willekeurige dag of tijdstip. Zo appen een vriendin  en ik elkaar op 10 juni. Voor beide een dag om nooit te vergeten. Een dag vol herinneringen. Het is na vier jaar ons ritueel geworden.

En natuurlijk Eduard, mijn goede vriend. Hij belde mij altijd als eerste op mijn verjaardag. In de vroege ochtend feliciteerde hij mij telefonisch en keihard lachend met het feit dat ik weer een jaar ouder was geworden. Vijfentwintig jaar geleden overleed hij plotseling en zijn uitvaart was op mijn geboortedag. Vanaf dat moment denk ik, ieder jaar weer als ik op mijn verjaardag wakker word, als eerste aan Eduard. Aan zijn lachende felicitatie en onze fantastische vriendschap! Zijn verjaardagsritueel is hiermee mijn herinneringsmoment geworden.

Door mijn werk als Rouwvrouw hoor ik veel voorbeelden van herinneringsmomenten. Prachtig hoe mensen verschillende rituelen vormgeven en in stand houden. Zo vertelde iemand mij dat  de plaatselijke voetbalvereniging, bij de start van het jaarlijkse toernooi een minuut stilstaat om eenieder die er niet-meer bij kan zijn te herinneren. Dit doen ze al een groot aantal jaar. De opvolgende generatie heeft dit ritueel van de voorgangers overgenomen en inmiddels  vindt traditioneel jaarlijks op deze wijze de aftrap van het voetbalseizoen plaats. Een ander voorbeeld is het ritueel van een groep vrienden. Zij hebben een boom geplant op de plek waar hun vriend tien jaar geleden plotseling overleed. Jaarlijks komen deze vrienden – op de sterfdag van hun vriend – op deze bijzondere plek bij elkaar. Wat ik ook een bijzonder mooi verhaal vindt is de traditie van een familie in het midden van het land. Zij maken op de trouwdag van hun ouders, beide zijn gestorven, met elkaar een wandeling in de omgeving van het ouderlijk huis. Halverwege maken zij een picknick-stop. Dit deden ze als gezin ook met hun ouders. De kinderen en kleinkinderen hebben deze traditie overgenomen met een verscheidenheid aan rituelen onderweg.

Herinneringen levend, rituelen vormgeven en tradities in stand houden,

momenten laten ontstaan, gedurende het hele jaar, bewust en onbewust ruimte maken, soms alleen of juist met anderen, blijvend in gedachte!

Mocht je behoefte hebben aan begeleiding bij het vormgeven van rituelen en of gewoon eens een gesprek over verlies en rouw aan willen gaan, je bent van harte welkom.

www.ikrouw.nu www.petraportengen.nl

Van 30 november tot en met 5 december 2025 organiseren Maartje Nevejan en Petra Portengen een rouwretraite op Terra Nova in Frankrijk. Gun jezelf deze week de nodige rouwruimte om door de rouw heen in beweging te blijven.